Камит Савай Бир сом

Камит Савай                    Бир сом

Күркүрөп күз келген, совет доору күч алып турган убак. Биз тургучаңды түш ооп, ишемби эс алуу күнү уйку менен өтүп жаткан. Фрунзенин "Рабочий городок" деген районунда батирде үч бойдок дос жашачубуз. Бир орустун үйүнүн жарымында эки бөлмөнү биз ээлеп, жалпы чакан короо, кичинекей сарай, эки-үч түп алма бар болчу.

Кечээ күнү кеч жатканбыз, бир досубуз кыздар менен келип, аларга короодо палоо басып берип, жакшы ичип, жеп, ырдап атканда, саат туптуура 11 болгондо кожоюнубуз орус абышка тревога көтөрүп, эми олтуруш кызып келе жатканда досубуз кыздарын алып кеткенге мажбур болду. Кожоюн Иван Яковлевич, ошондо жетимиштердеги бою пас, арык келген, ирбейген ак сакалы бар, таяк менен баскан, мүнөзү чатак, оор киши болчу. Биз аны Вано Жакыпович деп чакырат элек, грузинче кыргызча аралаш айтып. Анткени, Вано Жакыпович илгери бир жолу Грузияга, Цхалтубого барып эс алып келген экен, ошого Цхалтубодо кандай шашлык жегенин дайыма айта берчү. Биз Вано Жакыпович деп чакырсак деле таарынчу эмес, анткени кулагы да бир аз катуурак укчу. Биринчи тревогада жөн эле кыйкырып койчу, экинчи тревога театрдагы үчүнчү конгуроодой болчу. Анткени, үчүнчү тревога жок болчу, чыдабай сүйлөнүп чыгып, эч бир сөзгө келбей, кичинекей жаагы тынбаган ити менен биздин меймандарды өзү чыгып узатчу.

Бирок, кээде Вано Жакыповичтин кылганы жакчу, анткени убагында бизди токтотуп, жакшы эс алып эртеси жумушка кетчүбүз. Батирге көп акча төлөчү эмеспиз, биз иштеген жактарга транспорт жүргөнгө ыңгайлуу жерде жайгашып, дайыма таптаза, жылуу болчу.

Меймандар кеткенден кийин бир кыйла убакытка чейин аркы беркини сүйлөшүп, кыздарды талкуулап ушактап, анан ар бирибиз өзүнүн керебетинде китеп окуп кеч жатканбыз. Бир убакта эле дайыма тынчы жок досум Сатар кеп салды:

- Акча түгөндү, эми эмне кылабыз, - деп, сонун керилип жатканда ойго салды.

Чын эле, майрамдар көп болуп, арасында туулган күн, тойлор кошулуп чөнтөктөр тез эле жукарды.

- Кайра «паника» көтөрдүңбү, - деди Тагай дос.

Тагай анча мынчага кебелбеген, токтоо, чачтары коюу, «Спрут» киносундагы комиссар Каттанинин чачындай болуп, кара тору жигит. Сатарга бой жагынан кудай бир аз бербей, бирок туурасы бизден чонураак эле.  Ошого, дайыма бийик такалуу бут кийим кийчү, «чепчиги» да Тагайдыкынан эки эсе бийик болчу. Ал экөө жаңы мединститутту бүтүшүп врач-ординаторлор.

Вано Жакыпович кичинекей түрү суук Тимка деген итин кечке карап, анан бизди эле аңдып олтурчу. Аялы бар болчу, бирок анын биз менен иши жок эле. Вано Жакыпович Тимканы урасыңар деп күмөн саначу, анткени, «эгерде силер урбасаңар, мынчалык силерге үрбөйт эле» деп какшачу. Ооба, жаны калбай жакын келип алып үрө бергенинен тээп да койчубуз акырын, Вано Жакыповичке көргөзбөй. Тили болсо кожоюнуна айтып бермек арызданып. Акыркы убакта кожоюн ар демени айта бергенинен, шашпай олтуруп, батирдеги тартиптин эрежелерин жазып чыктым да, эшикке илип койдум:

1.         Дарбазаны акырын ачып, ачкычты тез чыгарып, ит чыгып кетпегендей тез кириш абзел, киргенден кийин да Тимка чыгып кетпегенин текшер.

2.       Жамгыр жааган убакта бут кийимди эшикте короодо тазалап, кирлерин ары короонун этек жагына таштап, үйгө алып кирбей кире беришке чечиш керек.

3.       Тимканы теппе, урба, Тимочка деп чакыр.

4.       Тимкага көрүнгөн нерсени бербе, «Ливерная» деген кана колбасаны бер.

5.       Короону, туалетти таза карма, таштанды таштаба. Туалетке тамекинин калдыктарын  ыргытпа, өзүңдүн кана кагазыңды колдон, сол жактагы кагазга эч качан тийбе.

6.       Келген меймандар түнөгөнгө мүмкүн эмес, саат 23-00 дөн калбай кетиши керек.

7.       Үч кишиден ашык мейман алып келгенге тыюу салынат.

8.       Саат 23-00 гө чейин ырдаса болот, бирок өтө катуу үн чыгарбай.

9.       Саат 23-00 дөн кийин катуу күлүп каткырыш жок.

10.    Палоону короог кана бышырса болот чоң казанга, жумасына бир эле жолу! Отунду катуу  үнөмдө! Бир тарелка палоону Вано Жакыповичке сөзсүз берип жибер!

11.    Саат 23-00 дөн кийин керебеттерди ордунан жылдырганга болбойт.

12.    Кышында мешке түнгө бир эле чака көмүр сарпталат!

13.    Түнү жаңыдан очок жакканга тыюу салынат.

14.    Эрте менен отту Вано Жакыпович өзү жагат!

15.    Саат 23-00 дөн кийин идиш-аяк жууп калдыратпа, стакан кагышпа, очокту чукулаба!

Анан дагы бир-эки сөгүш менен жазылган пункттар бар, аларды айта албайм.

Вано Жакыпович өзү да окуп, батасын берген.

Мына ошентип, кайдан акча тапсак деп ойлоп атып кеч кирди.

- Болду, эч кимди чакырбайбыз, алып келбейбиз, деп дайыма айткан сөзүн кайра кайталады Сатар.

Маяна алганга чейин дагы бир жума жашаш керек эле.

- Мен бирөөдөн уктум, Сокулукка темир-жол станциясына барып вагондон жүк түшүрүп акча тапса болот экен, барып келбейлиби эртең, - деди Тагай.

-  Чын эле, баралы, кечке сасып жатабыз ансыз деле, деп мен да кошулдум.

Эртеси эрте менен жатаканада жашаган инилерди алып алып бара турган болдук. Ошондо, алтообуз бир вагон пияз түшүрө алмакпыз. Майда тыйындарды чогулттук да, алтообузга акчабыз Сокулукка чейин жетсин деп «Шлагбаумга» жөө бардык, автобус менен, андан ары темир-жол станцияга кайра эле жөө жеттик.   

Тагай станцияга кирип вагондон жүк түшүргөнгө жумушту билип келип,  “биякка эрте келиш керек экен, бүт вагондорду алып кетишиптир, бир аз күтө тургула деди” деп чыкты. Станциядагы аянтчанын четинде түтүктөн тынбай аккан муздак суудан ичип коюп түшкө чейин жашыктарга чабалекейлерге окшоп тизилип олтурдук.

Станция жекшемби күнгө карабай кадимкидей иштеп атты, жумушчулар ары-бери басып, кээ бирөөлөрү кагаздарды көтөрүп конторго кирип саамда кайра чыгып, машинелер жүктөр менен жолду чаңытып, радиодон кайра-кайра жарыялар жаңырып, анын ортосунда кыйкырып келген поезддердин үшкүрүп, такылдаганы угулуп, кээде “элдик фольклор” менен “көркөмдөп” орусча айтылган сөздөр да жетип атты. Убакыт өтүп атты, бирден жашыктарга керилип бутту сунуп бир сааттан уктап да алдык.

Тагай конторго дагы бир жолу кирип чыгып бизди “сүйүнттү”, “вагондор бүгүн болбой калышы мүмкүн” деп. Бир аз маанайыбыз түшө түштү. 

Сатар кайра эле “паника” көтөрдү:

- Вагон болбосо кайра кантип кетебиз, жол киреге акча жок, - деп күйпүлүктөдү.

Калганыбыз камаарабай эле олтурдук.

-         Эчтеке эмес, 15 километрди үч саатта тез эле басып коебуз, жатып алмак белек Сокулукка, - дедим мен.

Бир аздан кийин Тагай дагы бир жолу контордон шылкыйып келгенде бардыгыбыз түшүндүк, бүгүн жумуш болбой турганын. Эч ким ачка кайра шаарга жөө жөнөгөндү каалабай турганы билинип турду, анткени эч ким кыймылдабай олтурду.

Эрте менен келгенде эле инилердин болгон акчасына станциядагы ашканадан “пирожкилерди”  сатып алып тойуп койгон элек.   

Жана жазганга кагаз издеп атып, көптөн бери бүгүн кийген косюмумдун ич чөнтөгүнөн эски жыртылып эки бөлүнүп калган бир сомду көргөн болчумун. Ал убакта дүкөндөр жыртылган акчаларды кабыл алчу эмес, эч жерде алмаштырчу да эмес, эки-үч жыл мурда эле ыргытып жибербей, бул акча, убал деп, ич чөнтөккө салып койгон болчумун, көп эле жолу көрсөм да тийген эмесмин.

Колумда эки бөлүнгөн бир сомду кармалап, “ким ойлоп тапты экен ушул акча деген немени, ушул кагаз жок болсо адам кандай кана көйгөйлөргө дуушар болот, кыйналат, кысталат” деп ойлоп олтурдум. Бир саам өтпөй эми үч дос жыртылган бир сомду кезек менен кармалап ойлондук.

Үчөөбүз кантип бул бир сомду тирилтсек деп, эки келечектеги хирург, анестезиолог-реаниматор досторум да баштарын кашып олтурушту. Анан, менин  чачы жок башыма каяктан чыга калды, бир сонун идея келди.

Дагы бир жолу чөнтөктөрдү оодарып беш тыйын чогулттук. Беш тыйынды эң кичүү инибизге берип ашканадан бир “пирожки” сатып кел деп жөнөттүк.

 Тез эле инибиз кагазга оролгон, жаңы бышкан кызарган “пирожкини” көтөрүп жетип келди. Анын буу чыккан ичин ачып, жумшак камырын алып, калганын алып келген иниме бердим эле, ал сүйүнгөн бойдон элдин көзүн күйгүзүп сугунуп алды. Камырга шилекейден кошуп, клейге окшотуп аралаштырып жууруп жабышкак масса жасадык. Өчөшкөнсүп бир сом түз жыртылбай кыйшык-быйшык жыртылыптыр. Эмне болуп жыртылганы эсимде жок. Тагай эки бөлүк бир сомду бири бирине кошуп кармап турду, мен “клейди” кармап, Сатар акырындап шилекейден дагы кошо түшүп колу менен ары-бери сыйпап атып “клейледи” арт жагынан. 

Бир аз күткөндөн кийин “клейибиз” кургады, герб жагынан караганда кадимки эле бүтүн саргарган советтик бир сом болуп калды. Дагы бир инибизди чакырып "ардактуу, жооптуу тапшырма” бердик, биз жасаган бир сомго станциянын кире беришинде “семичке” сатып аткан орус кемпирден беш тыйынга “семичке” сатып кел дедик. Жанатан бери жыртык бир сомду эмне кылганыбызды көргөн инибиз:

- Мен кармалып калсам эмне болот, милицияга берип салсачы, - деп жалтактады иним.

- Анда ким барат, кана инилер, коркпогула, биз турабыз го, мен өзүм эле барат элем, жаш бала барса кемпир дароо эле бере салат, 95 тыйын “сдача” кайтып берет, - дедим мен.

Милицияны уккан жаштар баргысы келбей туруп калышты.

- Анда күүгүмдү күтөлү, ошондо кемпир байкабай калаар, эгер кетип калбаса үйүнө, дедим кейип.

Бир саамдан кийин кургаптырбы жакшы деп карасам, жашыктын үстүндө ташка басылып турган бир сомду,  жана эле «клейлеген» жерлер кайра ажырап калыптыр, көрүп алып ыйлагым келип кетти, канча аракет кылганыбызды эстеп.

Баягы ашканага барган инимди кайра ашканага барып «пирожкинин» камырынан таап кел дедим. Жарым саат өтпөй инибиз жарым «пирожки» көтөрүп келди.

- Ой азамат, кайсы берешен сага берди, же уурдадыңбы, -десем.

- Ээ, сурабаң ака, бирок оозуңузга салбаң, карап күтүп турсам бирөө толук жебей таштады эле, чуркап барып алып качтым, - деди.

Эки жаш врач менен "Бир сомду тирилтүү” деген операцияны кайра баштадык. Мурункудан кыйла тажырыйбалуу болуп калганбызбы, бул жолу калтырап титиребей тез эле жайлап салдык.

Эми ысыгында, бир сом бир сомдой болуп турганда тезиреек кемпирге берип 95 тыйын менен бир стакан «семичке» алыш керек болду. Же ач карынбы, же жөө баскысы келишпедиби, эми жаштар талаша башташты.

- Камыр апкелгенге эч ким жок, «семичкеге» талаш болду го, деп күлдүм мен.

Жана мен «разведкага» барып келгем, ошого үч инибиздин эң кичинекейине инструкция бердим.

- Эч шашпай, туура басып барып, бир сомду мен бергендей кыймылдатпай кармап, бүктөбөй, герб жагы менен ачык жазылган түрдө карматасын, эгер кемпирге берип атып сүйлөп туруп ал, акчаны көп карабай турган кылып. «Сдачаны» көзүң менен эсептей гой, алып алып эсептебе, стакан «семичкени» чөнтөккө сал да, чуркабай, акырын автобустун «остановкасы» карай баскын, биз сени ошол жакта күтөбүз, аз калды автобус келет, кудай оомат берсин сага, деп батамды бердим.

Биз болсо автобус токтогон жайга карап басып, кылчактап инибиздин баратканын карап карап жөнөдүк.

Мурда эле кемпирлерди алдап жүргөнбү, инибиз эч камаарабай шашпай басып барып, бирдемке деп токтобой сүйлөп, кемпир да жооп берип, инибиз мен айткан инструкциядай дароо шып эле «семичкени» чөнтөгүнө урду да, «сдачаны» алып, кайтып атып да кемпирге кайрыла калып сүйлөп бизди көздөй басты.

Укмуш эле болду, тилегенибиз орундалып, багыбызга автобус да пайда болуп, биздин баатыр «семичкени» бөлүшүп, мага 95 тыйын берди. Дароо маанайыбыз көтөрүлдү, тим эле цирктен кайткан кичинекей окуучуларга окшоп бака-шака болуп жатып калдык.     

- «Семечки» чакпагыла,  деп айдоочу оозубузду бир аз басты.

Автостанцияга чейин 3 тыйындан 18 тыйын короттук, Сокулуктан шаарга чейин 5 тыйындан 30 тыйын кетмек, үч инибиз бири бирине билет берип атып бир билет менен келишип, ошого 20 тыйын эле кетти.

Автобустун арт жагында биздин жаныбызда үч орус киши географиядан кроссворд таап атышыптыр. Бири бири менен талашып, урушуп, же туура таба алышпай келе жатышты, бир аз кызуу, «серп этип» алышыптыр. Бир жоопту туура эмес, момундай болот десем, анда алар:

- Эгер андай кыйын болсоң, бүт кроссвордду шаарга жеткиче туура тапсаң ар бирибиз бир сомдон беребиз, дешти.

Чынымды айтсам, географияны мен жөн эле тигил кемпирдин «семичкесиндей» чагат элем, мен билбеген өлкө, чонураак шаар, дарыялар, аралдар жок эле.

- Эгер ошондой болсо, колуңарды бергиле, мен табам, силер мага үч сом бересиңер, дедим.

Шаарга жеткиче ооздору ачылган жөнөкөй  үч орустун үч сомун кагып алдым.

Батирге келип балдардын курсагын тойгозуп, бактылуу жашап калдык.

Ичимден көп убакытка чейин жаман болуп, «семичке» саткан кемпирден кечирим сурап жүрдүм.

Бул окуяга катышкандар азыркыга чейин жолукканда ошол бир сомду эстеп күлөбүз.

Ошондон кийин, жыртык акча көрсөм ич чөнтөккө салып коюп такыр ыргытпайм, жылдап жүрө беришет жашап..